Shariat Maqsadlari, BRMlari va Usmonli vaqfi

Usmonli vaqfi Barqaror Rivojlanish Maqsadlaridan (SDGs) koʻzlangan ijtimoiy muammolarni hal qilgan. Jumladan, Usmonli vaqfida tugʻilgan insonlar, vaqf maktabida taʼlim olgan,  vaqf korxonalarida ishlab, unga tegishli kasalxonalarida tibbiy xizmatlardan foydalangan va hattoki vaqf yerlariga dafn qilingan.

BRMlarining (SDGs) Shariat maqsadlari(MaS) bilan uygʻunlashuvi va umumiy gʻoyalarni amalga oshirishda vaqf sektori roli va ahamiyati toʻgʻrisidagi tadqiqotlarim davomida, men, Turkiya Vaqf Direksiyasining  Usmonli turklar davrida tuzilgan Turkiyaning turli qismlaridan tanlangan vaqf loyihalari haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan «Ajablanarli asoslar» nomli qiziqarli nashriga duch keldim. Ushbu nashrda taxminan 113 ta vaqf yoritilgan. Ushbu ro’yxatdagi aniq manzara meni quyidagi g’ayritabiiy savol ustida o’ylanishga undadi. Agarda biz vaqt mashinasi yordamida XVIII-XIX asrlarga qayta olsak va qo’limizda BMTning BRMlari to’g’risida imzolangan hujjati bo’lganida, biz qanday qarorlar va hukmlar qilgan bo’lar edik? Usmonli turklar MaS va BRMlarga erishish uchun vaqf institutidan foydalanishda qanday tarixiy tajribaga ega edilar? Yoki jamoaviy mulklar tabiati, ijtimoiy ehtiyojlar (ularni qondirish uchun tashkil qilingan vaqf fondlari tabiatida aks etganidek) hozirgi zamondan juda farq qilgan edimi?

Shunday qilib, men ushbu nashrda hujjatlashtirilgan 113 ta vaqf asoslarini ularning maqsadi va xizmat qilgan ijtimoiy ehtiyojlari asosida tasniflashga va ularni MaS va BRMlarga (SDGs) erishish xaritasiga muvofiqlashtirishga harakat qildim. Taqsimot aks etgan natijalar quyida hukmingizga havola qilinmoqda. Ularning deyarli barchasi Birlashgan Rivojlanish Maqsadlariga mos kelganligini ko’rishingiz mumkin. Istisno qilinganlar ham qashshoqlikni qisqartirish kabi BRMlariga mos keladi. Keling, bir nechta misollarni ko’rib chiqaylik. Shuni ta’kidlashim joizki, ushbu davrlarda xayriya qilguvchilar tafakkuridagi ijodkorlik va innovatsiyalar meni hayratda qoldirdi. Shuningdek, quyida BRMlari tizimidan menda alohida qiziqish uyg’otgan bir nechtasini tanlab oldim.

Misol uchun, BRM 1 yoki qashshoqlikni kamaytirish maqsadini ko’rib chiqaylik. Bundan bilib olamizki, vaqf fondi kambag’allarning soliq majburiyatlarini ham o’z zimmasiga olgan. Jumladan, bevosita yoki bilvosita soliqlar yoki kambag’al va muhtoj insonlar to’lashga moliyaviy imkoniyatlari bo’lmagan har qanday to’lovlar bo’lishi ham mumkin edi. Siz, hozirgi vaqtda, istalgan maosh evaziga yashovchi insondan so’rasangiz, albatta, bir yil davomida kamida bir oy soliq majburiyatlari tufayli daromadsiz qolishi mumkinligini aytadi. Demak, o’rganilayotgan vaqflar hukumat tomonidan talab qilingan soliq to’lovlarini kambag’allar va o’rtahol insonlar hisobidan to’lab, ularga yordam bera olgan. Bundan kelib chiqadiki, vaqf fondlari aslida o’zlarining soliqdan ozod qilinganligi sababidan davlat budjeti daromadlarini kamaytirish o’rniga ko’paytirishga xizmat qilgan. Bundan tashqari, BRM 1 va boshqa ko’plab BRMlarida ko’zda tutilgan yetimlarga g’amxo’rlik qilish masalalari ham vaqflar negizida o’z yechimini topgan.

Kambag’allar uchun soliqlarni to’laydigan ayollar vaqfi	Mavjud emas	Bolgariya/Varna/ Provadi	Milodiy 1708-yil
Yetimlarga g’amxo’rlik qilish	Haci Timurtaş Paşazade	Istanbul	Milodiy 1500-yil
Tumanlar aholisi soliqlarini to’lash	Esbak Maraş Kadisi, Müftüzade, es-Seyyid	Istanbul	Milodiy 1822-yil
Kambag’allarga tozalovchi materiallar va oziq-ovqat sotib olish	Not Available	Istanbul	Milodiy 1904-yil
Ijtimoiy himoya	Sadr-i Rumeli, Nakibu’l-Eşraf, es-Seyyid	Istanbul	Milodiy 1846-yil
Kambag’al mahbuslarga nafaqa berish	Esbak Kaptan-i Derya, el-Hac	Istanbul	Milodiy 1708-yil
Ehtiyojmandlarning soliqlarini to’lash	Çavuş	Istanbul	Milodiy 1605-yil
Yetim talabalarning kiyim-kechak ehtiyojlarini qondirish	Abdurrahman Kizi	Istanbul	Milodiy 1773-yil
Kuchli qashshoqlikka uchraganlarga yordam berish	Ahmed bin Rahat, el-Hattab	Sivas	Milodiy 1321-yil
Kambag’allar uchun qurbonlik qilish	Abdurrahman Nafiz Paşa Karisi	Istanbul	Milodiy 1857-yil

BRM 1

Endilikda, BRM2 yoki ochlikni nol darajagacha tushirish maqsadini o’rgansak, bir nechta qiziq misollarga duch kelamiz. Jumladan, Vaqflardan biri holva yoki shirinliklarni tarqatishga ixtisoslashtirilgan va uning yagona vazifasi shu! Boshqa Vaqflar esa meva yetishtirish va tarqatishga, yana boshqalari masjidlarga ovqat yetkazib berishga moslashgan holda faoliyat yuritgan. Bularning barchasi vaqflarning aniq maqsadga ko’ra (ixtisoslashgan ko’rinishda) faoliyat yuritganligi namunasi bo’lib, ushbu tizim asrlar osha amal qilib kelgan. 

Issiq non tarqatish	Sahib-i Ata, Emir-i Kebir, el-Konevi, Vezir	Sivas	Milodiy 1280-yil
Non tarqatish	Davud Ağa Zevcesi	Tekirdağ /Çorlu	Milodiy 1739-yil
Ehtiyojmandlarga issiq ovqat yetkazib berish	Mengli Giray Kizi, Yavuz Sultan Selim Zevcesi	Istanbul	Milodiy 1522-yil
Holva tarqatish	Çayköy Ağasi	Amasya/ Central	Milodiy 1780-yil
Mevalar yetkazib berish	Biyiklizade, Kethüda	Bursa/Iznik	Milodiy 1594-yil
Masjidlarga ovqat tarqatish	Sadr-i esbak, Köprülü	Samsun/ Vezirköprü	Milodiy 1661-yil

BRM 2

Vaqflarga donorlik qilayotganlar o’rniga o’zimni qo’yib ko’rib, ularni tushunishga urinar ekanman, yuqoridagi kabi vaqf muassalari balki, meva yetishtirish va sotish, holva kabi shirinliklar tayyorlash, hamda nonvoylik bilan shug’ullanuvchi ishbilarmonlar, savdogarlar tomonidan tashkil qilingan degan xulosaga keldim. Shuningdek, ushbu tadbirkorlarning shaxsiy vaqflari ham mavjud bo’lgan. Bir soniya bo’lsada o’ylab ko’raylik. Hozirgi kunda o’z sohasi yoki tadbirkorligi yo’nalishida vaqf tashkil etishni o’ylaydigan ishbilarmonlar salmog’i qancha?

BRM 3 yoki Sog’liqni saqlash maqsadiga to’xtaladigan bo’lsak, Usmonli turk vaqflarida salomatlik va gigienani ta’minlash masalasida – yosh o’g’il bolalarni xatna qildirish, Ramazon oyining ibodat kechalarida asal tarqatish kabi bir qancha qiziqarli chora-tadbirlar amalga oshirilgan. Bunday loyihalarda Islomiy o’lchovlarni ko’rish qiyin emas. Shu sababli, men BRM 3 ni MaS bilan uyg’un deb hisoblayman. Bundan tashqari, yetimlarni yozgi kiyimlar bilan ta’minlaydigan, ko’zi ojizlarga va yuqumli kasalliklarga ixtisoslashgan dispanser, kasalxonalar qurishga mo’ljallangan vaqflar bo’lganini ham ko’rishimiz mumkin.

Bemorlar uchun dori-darmon tayyorlash	Kanuni	Istanbul	Milodiy 1547-yil
Bemorlarga uy sharoitida yordam ko’rsatish	Germeyanoğlu	Kütahya	Milodiy 1888-yil
Yuqumli kasalliklarni davolash	Ahmed bin Rahat, el-Hattab	Sivas	Milodiy 1321-yil
O’g’il bolalarni xatna qildirish	Sultan, Veli	Amasya	Milodiy 1496-yil
Yetimlar uchun yozgi kiyimlar sotib olish	Habib-i Acemi, Kizil, Cami-i Kebir	Urfa	Milodiy 1384-yil
Shifokorlarga kasbiy xulq-atvor qoidalarini o’rgatish	Sultan Izzedin I Keykavus bin II Keyhüsrev bin II Kiliçarslan bin I Mesut	Tokat	Milodiy 1221-yil
Ko’zi ojizlarga xizmat ko’rsatish	El-Hac	Siirt	Milodiy 1903-yil
Boshlang’ich sinf o’qituvchilariga tamakini ta’qiqlash	Mavjud emas	Diyarbakir	Milodiy 1833-yil
Ramazon xuftonidan so’ng, namozxonlarga kaçkar asalidan tayyorlangan sirop tarqatish	Mavjud emas	Istanbul	Milodiy 1663-yil
Muhtojlar uchun kasalxonalar tashkil etish	Bezm-i Alem Valide Sultan	Istanbul	Milodiy 1847-yil
Kasalxonalar qurish	Ebu’l-feth, Sultan	Sivas	Milodiy 1200-yil
Bemorlarning huquqlarini himoya qilish	Sultan Murad-i Salis Validesi, Atik Valide Sultan	Istanbul	Milodiy 1582-yil
Ko’z kasalliklari uchun dori tayyorlash	Ortayazici, Tokadi, Sekbanbaşi, el-Hac, Zaim, Hafiz, Seyyid	Istanbul	Milodiy 1745-yil

BRM 3

BRM 4 yoki Ta’limni qo’llab-quvvatlash maqsadi bo’yicha to’xtaladigan bo’lsak, siz takroran xattotlikka o’qitish, talabalarni ekskursiyalarga olib chiqish, ilmiy kitoblarni tayyorlash, tarqatish va ehson qilish, hamda ta’lim jarayonlariga malakali mutaxassislarni jalb qilish kabi qiziq misollarga duch kelishingiz mumkin. Darhaqiqat, biz bu tadqiqotlardan so’ng zamonaviy vaqflar bo’yicha ham izlanishlar olib bordik, ammo ushbu misollardagi kabi aniq maqsadga va yaqqol harakat dasturlariga yo’naltirilgan vaqflarni topishimiz qiyin bo’ldi. Ehtimol, bu kabi samarali faoliyatga – Usmonli turklar davridagi ko’pchilik vaqflarning, zamonaviy vaqflar singari ko’plab maqsadlarga to’la, keng ko’lamdagi ijtimoiy kun tartibiga emas, balki, har  bir vaqf yagona mikroskopik maqsadga yo’naltirilganligi sabab bo’lsa ne ajab?!

Pansionatlarga stipendiya berish	Antep Müftüsü, Müderrisin-i Kiramdan, Kozanizade	Gaziantep	Milodiy 1831-yil
Talabalarni ekskursiyalarga olib chiqish	Melek Ahmed Paşa Kizi Fatma Hanim Sultan	Istanbul	Milodiy 1716-yil
Talabalar uchun kiyim-kechak va o’quv qurollari sotib olish	Sefer Ağazade, Istabl-i Amire de Kaşikci	Istanbul	Milodiy 1730-yil
Xattotlik san’atiga o’qitish	Not Available	Istanbul	Milodiy 1740-yil
Kitoblarni ta’mirlash	Eş-Şeyh	Kastamonu	Milodiy 1860-yil
Kambag’al bolalarga ta’lim berish	Veli, Gazi Sultan	Amasya	Milodiy 1495-yil
Ilmiy kitoblarni ehson qilish	Çildir Valisi, Sefer Paşazade, el-Hac	Ahiska	Milodiy 1756-yil
Ta’lim sohasiga malakali kadrlarni jalb qilish	Valide-i Sultan Mehmed Han bin Kanuni Süleyman Han	Istanbul	Milodiy 1551-yil

BRM 4

BRM 5 haqidagi ma’lumotlar juda ham qiziq, chunki, u ayollar imkoniyatlarini kengaytirish xususida bo’ladi. Arzirli sabablarga ko’ra Islomiy iqtisodchilar bu konsepsiya bilan unchalik yaxshi chiqishmaydilar. Chunki, Islomiy mikromoliya doirasidagi amaliyotchilar nafaqat ayollarning, balki butun oilaning huquqlari va imkoniyatlarini kengaytirish haqida qayg’uradilar. Islom oilani bir butunlik, yaxlit birlik deb hisoblaydi. Siz bu integral birlikning bir qisminigina kuchaytirish haqida o’ylay olmaysiz. Ammo, ayollarning tashlab ketilish va ko’chish holatlari ham bo’lishi mumkin. U holda, siz, darhaqiqat ularni boshpana va barcha hayotiy zaruratlar bilan ta’minlash majburiyatini olasiz. O’sha davrlarda Usmonlilar vaqflari orqali ko’pchilik yaxshi va muvaffaqiyatli turmush qurishni maqsad qilgan (kuchli oila asosiy omil sifatida qaralgan). Shuningdek, bu jarayon Shariatning nasl-nasabni asrash va rivojlantirish maqsadi bilan aniq bog’langan. Agar siz nikoh va oilani jamiyatning muhim bo’lagi sifatida qaramas ekansiz, bu maqsadga erisha olmaysiz. Demak, nikoh Islomda juda muqaddas institut bo’lib, bunda er va xotin ahamiyatli, oila esa jamiyat rivojlanishida juda muhim rol o’ynaydi. Ayni shu jihat zamonaviy siyosatchilar tomonidan qabul qilish qiyin bo’lgan konsepsiyadir. Shunday qilib, Usmonli turklar ko’rgan choralar, ehtimolki, ushbu maqasidni – oilani himoya qilish va tarbiyalashni ayollarning imkoniyatlarini kengaytirish bilan muvofiq ko’rinishi deb tasniflash mumkin. Shuningdek, o’sha davrlarda beva ayollarni boshpana bilan ta’minlaydigan vaqf fondlari mavjud edi. Qiziq jihat shundaki, hatto (kambag’al) qizlar uchun sapro, maxr masalalarini hal qilishga mo’ljallangan vaqflar ham faoliyat ko’rsatgan. Qiz farzandni saprolarini yetarli qilib, turmushga uzatish ota-onaning islomiy farzidir, vaqflar esa bu vazifani kambag’al ota-onalar uchun bajargan, hamda yetim qizlarga moliyaviy tomondan ota-ona o’rnini bosa olgan. Shu bilan birgalikda kambag’al va yetim kelinlar uchun liboslar tayyorlashga mo’ljallangan vaqflar ham mavjud bo’lgan

Qizlar sarposini tayyorlash	Sadr-i Rumeli, Nakibu’l-Eşraf, es-Seyyid	Istanbul	Milodiy 1845-yil
Ayollar boshpanasi	El-Hac, inegöllüzade	Bursa,  inegöl	Milodiy 1916-yil
Qashshoq bo’ydoqlar birlashmasi	II Selim Kizi	Istanbul	Milodiy 1573-yil
Qashshoq va beva ayollar ehtiyojlarini qondirish	Defterdar Mustafa Çelebi Zevcesi	Istanbul	Milodiy 1588-yil
To’y marosimini uyushtirish va qashshoq ayollarni kiyim bilan ta’minlash	Çapanzade Abdulfettah Bey Kizi	Istanbul	Milodiy 1865-yil

BRM 5

BRM 6-ga nisbatan yana bir nechta qiziqarli misollar keltirilgan. Suv quduqlarini qazish bilan bir qatorda vaqflarning (hozirgi ko’pchilik vaqflar singari) ba’zilari sovuq qish paytida tahorat uchun issiq suv yetkazib berishga bag’ishlangan. Xuddi shu tarzda, issiq yozda sovuq suv tarqatadigan yoki hammom quradigan va odamlar uchun uy yuvadigan vaqflar ham mavjud edi. Ma’lumki, BRM 7 yorug’lik va elektr energiya bilan ta’minlashni maqsad qiladi. Ushbu namunada biz minoralar va masjidlarning yoritilishi holatlarini topdik.

Yozning issiq vaqtida sovuq suv tarqatish	Hoca-yi Sultani	Istanbul	Milodiy 1571-yil
Qish mavsumida namozxonlarni issiq suv bilan ta’minlash	Kocabeyzade	Ankara	Milodiy 1721-yil
Suv quduqlarini qazish	Kizi	Istanbul	Milodiy 1720-yil
Zararkurandalarni yo’q qiladigan suv vaqflari	Şeyh Ali Semerkandi	Çankiri, Eskipazar, Şeyhler Çamlidere village	Mavjud emas
Odamlar uchun hammom va cho’milish joylarini qurish	Sakizli, es-Seyyid	Medina	Milodiy 1713-yil
Namozxonalar va yuvinish xonalari qurish	Haci Ismailoğlu	Istanbul	Milodiy 1762-yil

BRM 6

Munosib ish o’rinlari yaratish va bandlikni ta’minlashga bag’ishlangan BRM 8 juda muhim maqsadlardan biridir. Usmonlilar vaqflarning ba’zilarining maqsadi esa – ishsiz qatlamga o’zini band qilish yoki tadbirkorlik orqali mustaqil ish o’rinlari yaratishga ko’maklashish, hamda kasod bo’layotgan savdogarlarga sanoat korxonalari tashkil etishga yordam berish hisoblangan. Tabiiyki, bu vaqflar orqali jonli ishbilarmonlik madaniyati ta’minlashga erishilgan. Bizning zamonamizda ham ular faoliyati ipakchilik, urug’larni saqlash, qishloq xo’jaligi vositalarini etkazib berish, daraxtlar ekish va hokazolar  faoliyatlarga bag’ishlangan vaqflar ko’rinishida davom etib kelmoqda.

Daraxtlar ekish	Umera-yi Deryadan	Sakiz	Milodiy 1105-yil
Ipakchilik fermalarini rivojlantrish	Edirne Governer	Edirne	Milodiy 1923-yil
Fermerlarni qishloq xo’jaligi vositalari bilan ta’minlash	Ahmed bin Rahat, el-Hattab	Sivas	Milodiy 1701-yil
Qishloq xo’jaligi maydonlarini qayta ishlash	Es-Seyyid	Iznik	Milodiy 1749-yil
Urug’larni saqlash	Cedid, Semiz, Gedik	Istanbul	Milodiy 1565-yil
Fabrikalar barpo etish	Laleli Sultan	Istanbul	Milodiy 1773-yil
Bankrot bo’layotgan savdogarlarga yordam berish	Kile (Keyli) Naziri, el-Hac, Silahşor-i Şehriyar	Istanbul	Milodiy 1826-yil

BRM 8

Infratuzilmaga mo’ljallangan vaqflarga namuna sifatida suv havzalari orqali transport harakatini yoki qutqaruv kemalarini ta’minlashga xizmat qilgan vaqflar tashkil qilinganini ko’rish mumkin.

Daryoda transportni ta’minlash	Sinan Bey	Istanbul	Milodiy 1522-yil
Van ko’lida shoshilinch yordam kemasini taqdim etish	Diyarbakir Beylerbeyi	Van	Milodiy 1588-yil
Infratuzilma xizmatlarini ko’rsatish	Kaptan-i Derya, Cezayirli, Gazi	Çanakkale	Milodiy 1777-yil

BRM 9

Biz o’rganayotgan vaqflarning katta qismi shaharlar uchun mo’ljallangan edi. Ko’pchilik turli xil ehtiyojlarini barqaror imkoniyatlarga ega bo’lgan shaharlar orqali qondirishga intilgan. Shunday qilib, vaqflarning deyarli uchdan bir qismi yo’l harakati xavfsizligini ta’min etish, mehmonxonalar qurish, shahar estetikasini saqlash, grafitlarni yo’q qilish uchun mo’ljallangan vaqflar edi va bu ro’yxat davom etmoqda. BRM 11, ya’ni shaharlar barqarorligi va mushtashamligini ta’minlash masalasida quyida musulmonlar va g’ayridinlar uchun qabristonlar qurish kabi yaxshi misollarning juda yaxshi amalga oshirilganligini ko’rish mumkin. 

Grafitlarni o’chirish	Ebulfeth, Fatih Sultan	Istanbul	Milodiy 1470-yil
Favvoralarni ta’mirlash	Baradoğlu	Amasya/Gümüşhaciköy	Milodiy 1860-yil
Isrofgarchilikning oldini olish	Sultan Üçüncü Mehmedoğlu Ahmed Han	Istanbul	Milodiy 1613-yil
Yoz va qishda odamlar dam olishlari uchun lagerlar tashkil etish	Lüfti Efendi Azadlisi	Istanbul	Milodiy 1754-yil
Kambag’al qariyalarga uy sharoitida yordam ko’rsatish	Yorgani Emirzade, Sirkecibaşi, es-Seyyid	Istanbul	Milodiy 1597-yil
Shahar estetikasini saqlash	Mehmed Hayri Paşa	Istanbul	Milodiy 1903-yil
Mehmonxonalar qurish	Sari, Berber, Müftü	Izmir	Milodiy 1673-yil
Issiq kunlarda jamoat favvoralariga qor qo’yish	Mehmudzade, el-Hac	Aydin/Atca	Milodiy 1860-yil
Yo’l harakati xavfsizligini boshqarish	Mavjud emas	Antakya	Milodiy 1705-yil
Daryolar bo’yida ibodat joylarini qurish	Dergah-i Ali Gediklilerinden, Yeğen	Istanbul	Milodiy 1766-yil
Shahid va sahobalarning ziyoratgohlarini ta’mirlash	Haci, Ömeroğlu	Kayseri	Milodiy 1832-yil
Mevlevi darveshlari uyiga zaytun bog’ini ehson qilish	Sarioğlu Eşi	Istanbul	Milodiy 1883-yil
Masjidlar va minoralarni yoritish	el-Hac	Aydin	Milodiy 1742-yil
Ziyoratchilar uchun dam olish joylarini qurish	Kazasker	Bursa	Milodiy 1570-yil
Atrof-muhitni obodonlashtirish	Nebizade el-Hac	Istanbul	Milodiy 1596-yil
Yo’l qoplamalarini ta’mirlash	Sadr-i Rumeli, Nakibu’l-Eşraf, es-Seyyid	Istanbul	Milodiy 1861-yil
Keksa ayollar uchun uylarni qurish	Sultan	Istanbul	Milodiy 1553-yil
Qishloqqa kelgan musofirlarni mehmon qilish	Mavjud emas	Balikesir/Edremit	Milodiy 1757-yil
Tabiiy ofatdan keyin texnik ta’mirlash ishlarini olib borish	Hassab Haci Iskenderzade	Istanbul	Milodiy 1549-yil
Ko’priklarni ta’mirlash	Rumeli Beylerbeyi, Kara, Anadolu Beylerbeyi	Macedonia/ Skopje	Milodiy 1514-yil
Tarixiy joylarni himoya qilish	Haci Mehmed oğlu Ali Efendizade	Çanakkale/Çan	Milodiy 1801-yil
Favvoralar bilan ta’minlash	Kayserili	Erzurum	Milodiy 1722-yil
Hojilar, darveshlar va kambag’allar uchun dargohlar qurish	El-Hac, Hoca, Vilayet Meclis-i Azasi	Urfa	Milodiy 1860-yil
Tarixiy joylarning ichki dizayni va tozaligiga g’amxo’rlik qilish	Köprülüzade, Diyarbakir and Van Valisi	Diyarbakir	Milodiy 1721-yil
Musulmon va g’ayridinlar uchun qabrlar qurish	Silahdar-i Şehriyari	Istanbul	Milodiy 1795-yil

BRM 11

Ko’pchilik hollarda, dastlabki islom ulamolarimiz sayyorani va atrof-muhitini saqlab qolish muhimligini to’liq anglamagan deb ishonishadi. Vaholangki, Usmonli turklarga tegishli vaqflarning bir qismi BRM14 va BRM15-da ko’zda tutilgan maqsadlarga, ya’ni, atrof-muhitni, yer va dengiz boyliklarini muhofaza qilishga yo’naltirilganligi yuqoridagi tahminni yo’qqa chiqaradi. Jumladan, quyidagi misollar orasida kabutarlar uchun boshpana qurish, ko’llarni tozalash va laylaklarni himoya qilish vaqflarining borligi, ushbu jamiyatlarning barchasida hayvonlarga va tirik mavjudotlarga g’amxo’rlik qilinganligini anglatadi.

Atrof muhitni va o’rmon xo’jaligini muhofaza qilish	Altunizade	Istanbul	Milodiy 1885-yil
Bosforda toza havo olish uchun	Peksimetçibaşi	Istanbul	Milodiy 1730-yil
Daryo bo’yiga tollarni ekish	Sadrazam, Sokullu, Sokullu, Şehid, Tavil, Ibrahim Hanzade	Istanbul	Milodiy 1574-yil
Jamoat hayvonlari va yo’lovchilarni suv bilan ta’minlash	Mavjud emas	Aydin/Tire	Milodiy 1544-yil
Hayvonlar uchun o’tloqlarni tashkil etish	Adana Beylerbeyi, Ramazanoğlu	Adana	Milodiy 1538-yil
Ko’cha hayvonlariga non berish	El-Hac, es-Seyyid	Istanbul	Milodiy 1778-yil
Kabutarchilikni yo’lga qo’yish	Çandarlizade	Bursa	Milodiy 1707-yil
Hayvonlar va urug’larni yaxshilash	Ahmed bin Rahat el-Hattab	Sivas	Milodiy 1321-yil
Laylaklarni himoya qilish	Mürselli, Haci	Izmir, Ödemiş	Milodiy 1889-yil
Ko’llarni tozalash	Mavjud emas	Edirne	Milodiy 1585-yil

BRM 14-15

BRM16 shaxslarning qadr-qimmati va ularning nizolardan xoli bo’lgan tinch jamiyatlarda yashash huquqi haqida. Ba’zi vaqflar mamlakat dengiz kuchlarini qo’llab-quvvatlash yoki armiyani moddiy-texnik bazasini rivojlantirish orqali mudofaa tizimini mustahkamlashga bag’ishlangan edi. Hattoki, ular orasida nasroniy qullarni qutqarish, musulmon qullarni qutqarish va urushga ketayotgan faxriylarni otlar bilan ta’minlashga qaratilgan vaqflarni ham ko’rish mumkin.

Muqaddas kechalarda mahbuslarni davolash	Es-Seyyid	Bursa	Milodiy 1799-yil
Xristian qullarini qutqarish	Mavjud emas	Istanbul	Milodiy 1740-yil
Musulmon qullarni qutqarish	Selahaddin Pehlivan Kizi	Damascus	Milodiy 1308-yil
Qullarni birlashtirish	Mavjud emas	Edirne	Milodiy 1472-yil
Qutqaruvchilarga yordam berish	Subaşi	Istanbul	Milodiy 1576-yil
Dengiz kuchlarini qo’llab-quvvatlash	Mavjud emas	Istanbul	Milodiy 1910-yil
Armiyani moddiy-texnik jihatdan ta’minlash	Sultan Selim III Validesi	Istanbul	Milodiy 1795-yil
Urushga ketayotgan faxriylarga otlar berish	Sadrazam, Sokullu, Sokullu, Şehid, Tavil, Ibrahim Hanzade	Istanbul	Milodiy 1574 -yil

BRM 16

Shunday qilib, Usmonlilar jamiyat manfaatlari – ko’p miqdordagi jamoat mollariga bo’lgan ehtiyojlar haqida o’ylaganliklari va bu masalalarga vaqf instituti orqali yechimlar topganliklari, aslida, noodatiy va ajablanadigan holat emas. Jumladan, o’sha davrlarda insonlarni haj safariga jo’natish, masjidlarni tozalash, namozxonalarda soatlarni ta’mirlash xizmatini ko’rsatish kabi dinni himoya qilishga qaratilgan vaqflar ham mavjud edi.

Endi zamonaviy vaqflarga nazar tashlaydigan bo’lsak, ular Birlashgan Rivojlanish Maqsadlari (BRM) va MaS ga qay darajada mos keladi? Biz ushbu savolga javob beradigan keng qamrovli tadqiqotning jarayondamiz. Dastlabki natijalar shuni ko’rsatadiki, zamonaviy vaqf institutlari oldida uzoq yo’l bor. Ularning asosiy qismi ta’lim va sog’liqni saqlash tizimida malakalarini oshirish, gender tengligi va sog’lom turmush tarzini yaratish va kambag’allarni moliyalashtirish kabi bir nechta masalalarni hal qilishga qaratilgan. Kelgusida bu yo’nalishlar qatoriga qishloq xo’jaligi va infratuzilmani yaxshilash ham kiradi.

Usmonli turklar imperiyasida vaqf xizmatlari keng ko’lamda tarqalgan. Quyidagi bayonotda ta’kidlanganidek, Usmonli  vaqflari BRMlar doirasida va hatto undan tashqari ham ko’plab ijtimoiy muammolarni hal qila olgan. Odamlar vaqf mulkida tug’ilganlar, vaqf maktablarida o’qiganlar, vaqf korxonalarida ishlaganlar, vaqf kasalxonalarida davolanganlar va vaqf yerlarida dafn qilinganlar.

_____________________________________________________________
Dr.Nilufar Allaberganova tomonidan tarjima qilingan